الگوهای گردش جوّ بارش‌‌های تابستانه جنوب شرق ایران در ماه ژوئیه 1994

به‌‌منظور درک سازوکار حاکم بر وقوع بارش‌‌های تابستانه جنوب شرق ایران یک روش همدیدی مبتنی بر تحلیل جریان برگزیده شد. بر این اساس، داده‌‌های بارش روزانه تعداد 152 ایستگاه هواشناسی برای دوره پایه 33 ساله (2002-1970) مورد پردازش قرار گرفت. با بررسی توزیع فضایی و زمانی بارش‌‌های تابستانه، یک منطقه بارشی ویژه در جنوب شرق ایران شناسایی شد. در این منطقه ژوئیه 1994 بیشترین و فراگیرترین بارش را در طول دوره بررسی داشته است. به‌منظور تعیین ساختار گردش جوّ و شناسایی الگوی همدیدی حاکم در ژوئیه 1994، داده‌‌های ارتفاع ژئوپتانسیل ترازهای فشاری1000، 850، 500 و 200 هکتوپاسکال، نم ویژه ترازهای 1000 تا 700 هکتوپاسکال، مؤلفه‌‌های مداری و نصف‌‌النهاری باد در 12 تراز فشار استاندارد به‌صورت میانگین ماهانه، روزانه و 6 ساعته از مراکز ملی پیش بینی محیطی/ مرکز ملی پژوهش جوی (NCEP/NCAR) تهیه شد. با استفاده از داده‌‌ها، نقشه‌‌های ترکیبی ارتفاع ژئوپتانسیل، خطوط جریان، باد بُرداری، تاوایی نسبی و نمودار‌‌‌های ‌‌هاومولر و نیم‌رخ‌‌‌های تاوایی تولید و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. افزون بر این مسیر کم‌‌فشارهای موسمی برای ژوئیه 1994 ترسیم شد و شدت موسمی تابستانه نیز با استفاده از نمایه های وبستر-یانگ (WY)، تابش زمین تاب (OLR) و بارش تابستانه کل هند (AISMR) برای دوره آماری مورد بررسی، اندازه‌‌گیری شد. درنهایت ارتباط آنها با بارش تابستانه جنوب شرق ایران مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌‌ها نشان داد که منطقه اصلی بارش جنوب شرق کشور، محدوده‌ای مثلثی شکل در استان سیستان و بلوچستان در شرق 30/58 درجه طول شرقی و جنوب30/28 درجه عرض شمالی است که کم‌‌وبیش هر ساله دارای بارش است. همچنین نتایج پژوهش بیانگر آن است که وردش‌‌های ماهانه و سال‌‌به‌‌سال بارش تابستانه جنوب شرق ایران با تغییرات شدت موسمی روی شبه‌‌قاره هند، ارتباطی بسیار نزدیک دارد. دوره پُرباران ژوئیه 1994 در جنوب شرق ایران، با افزایش شدت موسمی تابستانه، افزایش شمار کم‌‌فشارهای موسمی در غرب شبه‌قاره هند و ناهنجاری‌‌های مثبت بارش روی این شبه‌قاره همراه شده است. افزون بر این، بر روی جنوب غرب آسیا پُرفشارهای جنب حاره‌‌ای، ترازهای فوقانی و میانی قوی‌تر و گسترش شمال‌سو و شرق‌سوی محسوسی را تجربه کرده‌‌اند. در مقابل، گردش چرخندی ترازهای زیرین جوّ نیز به میزان قابل‌‌ملاحظه‌‌ای شدیدتر بوده است. یافته‌‌ها روشن ساخت که به‌دنبال گسترش شرق‌سوی مرکز پُرفشار جنب حاره‌ای ایران در ترازهای میانی وردسپهر و افزایش گردش واچرخندی برجانب شمالی شبه‌قاره هند و پاکستان، جابه‌جایی غرب‌سوی کم‌‌فشارهای موسمی و ورود آنها به منطقه دریای عرب امکان‌پذیر شده است. در پی آن کم‌‌فشارهای موسمی با ایجاد و یا تقویت مراکز همگرایی روی جنوب و جنوب شرق کشور، در افزایش گردش چرخندی و وقوع بارش نقش داشته‌‌اند. نتایج پژوهش همچنین بیانگر آن است که کم‌‌فشار ایران عامل اصلی انتقال رطوبت و وقوع بارش‌‌های دهه اول ژوئیه 1994 در جنوب شرق ایران است. تشکیل این کم‌‌فشار بر جانب شمالی خلیج فارس، ضمن افزایش گردش چرخندی در نیمه جنوبی کشور، با ایجاد جریانات جنوبی مناسب روی جنوب شرق کشور و انتقال رطوبت دریای عمان در لایه‌‌ای کم‌‌ضخامت به منطقه مورد بررسی، موجب وقوع بارش‌‌های شدید روزهای پنجم تا دهم ژوئیه در جنوب شرق ایران شده است.